نکته نگار

زاویه گرفتن از کارکرد مقتلی مرثیه 

آنچه امروزه ما از آن با عنوان «نوحه» یاد می کنیم اشعاری است که در سوگ سالار شهیدان سروده می شود و در گذشته بدان «مرثیه» گفته می شد. مرثیه، به اشعاری گفته می شد که شاعر در آنها به واقعه عاشورا گریز می زد و بخش های رقت انگیز آن را به نحوی گزارش می کرد و تلاش می کرد با آمیختن احساس بدان ، احساسات و ترحم مخاطبان را نسبت به مصیبت و غم پدید آمده، برانگیزاند که پیامد آن، نوحه و زاری و گریه شنوندگان بود.

مرثیه ‏سرایى با راهیابى به دستگاه عزادارى امام حسین ‏علیه السلام در کنار ستایش شهداى کربلا، کارکرد مقتلی نیز یافت. توصیف واقعه عاشورا و مصایب پدید آمده در این حادثه از نحوه شهادت تا تشنگى و اسارت و قساوت دشمنان در قالب شعر به تصویر کشیده شد بلکه به مرور یکی از کاربردهای رایج مرثیه ، بیان وقایع نهضت عاشورا گشت. در برخی متون حدیثی از مرثیه به عنوان ابزارى براى فهمیدن واقعه عاشورا (مقتل )یاد شده است مانند روایت «سفیان بن مصعب» که در آن امام صادق (ع) به هنگام آماده شدن سفیان بر ای مرثیه خوانی می فرماید به ام فروة (دختر امام صادق) بگویید بیاید و بشنود که چه بر سر جدش آمده است . این سخن نشان از آن دارد که مرثیه در جهت تبیین وقایع عاشورا به کار می رفته است(الکافی : ج 8 ص 216 ح 263 ) . بدین جهت است که گاه از آن با عنوان «مقتل الحسین» یاد شده است مانند گزارش ابن کثیر از مرثیه خوانی سبط ابن جوزی( البدایة والنهایة :ج 13 ص 194 ).

این نوع کارکرد مرثیه، در کنار روایاتی که بر خواندن شعر و گریاندن جمع، تأکید دارند ( ثواب الأعمال : ص 109 ح 2 ، کامل الزیارات : ص 209 ح 298)گویای این حقیقت است که هدف از سرودن شعر مرثیه، «برپایی سوگ حسینی» است و مرثیه ای که در این راستا سروده شده باشد مورد تأیید ائمه معصومان (ع) و دارای اجر و ثواب بیان شده در این روایات است.

بدین ترتیب اشعار نوحه و مرثیه، در صورتی که اقامه سوگ می کنند ارزش یادشده را دارند و در غیر این صورت، زیر مجموعه عناوین دیگری قرار می گیرند. 

بنابر این زاویه گرفتن اشعار نوحه ها، از کارکرد یادشده ، تأمل برانگیز است. اشعاری که به جای تمرکز بر مصیبت عاشورا جهت تحریک احساسات، بر امور دیگری نظر دارند از رسالت مرثیه فاصله گرفته اند مانند اشعاری که در توصیف زیبایی چشمان حضرت ابوالفضل یا عشق ورزیدن به سرور شهیدان یا ارزشمندی روضه و چای روضه، سروده شده است . این نوع اشعار به نوعی منقبت خوانی یا تغزل نسبت به شخصیت های عاشورا به شمار می آیند و در جای خود ارزشمندند اما تناسبی با اقامه سوگ ندارند و در برپایی آیین سوگواری ، نقشی ایفا نمی کنند.

مروری دوباره به مجموعه روایات سوگواری اباعبدالله الحسین (ع) حکایت از آن دارد که برای اشعار مرثیه و نوحه، رسالتی تعریف شده که شیفتگان اهل بیت (ع) باید بدان پایند باشند و گر نه از نقشه راهی که ائمه (ع) برای مرثیه ترسیم کرده اند، عدول کرده و حرمت آن را نگه نداشته اند.

امید آنکه تمام رفتارهای برپاکنندگان مراسم سوگواری حسینی، با رفتار یک  سوگوار، تناسب و همسویی داشته باشند به نحوی که وقتی یک غریبه و ناظر بیرونی آنها را می بیند از آنها، سوگواری بفهمد.